Świadome rozwijanie umiejętności życiowych u osób z autyzmem jest bardzo ważne już od najmłodszych lat.( J. Mcilwee Myers, P. Sorensen, Rozwijanie umiejętności życiowych u dzieci z autyzmem lub zespołem Aspergera). Sposobem na zorganizowanie ciekawej nauki osadzonej w środowisku naturalnym dziecka są właśnie wyjścia funkcjonalne, którym dedykowany jest niniejszy artykuł.
Wyjściem funkcjonalnym nazwiemy każde wyjście, które jak sama nazwa wskazuje ma jakiś zamysł, cel oraz określoną funkcję.
Takie wyjście może być ciekawą formą lekcji podczas której będziemy uczyć umiejętności potrzebnych naszym uczniom w życiu codziennym. Przykładem takiego wyjścia może być wyjście do sklepu po zakupy, wydawać się może, że jest to czynność bardzo prosta, ponieważ stanowi dla nas część codziennej rzeczywistości. Należy jednak pamiętać, że dla osób z autyzmem takie wyjścia mogą stać się nie lada wyzwaniem, trudności w obszarach nawiązywania interakcji społecznych, komunikacji, nadwrażliwość na bodźce świata zewnętrznego czy zaburzenia w komunikacji stanowią swego rodzaju bariery, które powinniśmy pomóc dziecku pokonywać.
Nierzadko dzień autysty to ściśle przestrzegany schemat czynności wykonywanych w określonym porządku i czasie.
Każda jego zmiana może wywołać u dziecka negatywne emocje, zdenerwowanie czy prowadzić do ryzyka wystąpienia zachowania kontekstowo niepoprawnego. Pamiętajmy zatem o odpowiednim przygotowaniu, bowiem każde wyjście funkcjonalne powinno zostać dobrze zaplanowane, tylko wtedy będzie miało szansę powodzenia. Wyjścia funkcjonalne są doskonałą okazją do zastosowania wszystkich strategii, które dotychczas zostały wprowadzone oraz umiejętności które nabyli nasi uczniowie. Takim przykładem może być nauka spokojnego czekania- przecież w sklepie często trzeba poczekać w kolejce, a więc jest to jak najbardziej zasadne. To nie jedyna taka umiejętność, jest ich całe mnóstwo!
Istotny element w pracy z osobami z autyzmem stanowi system wizualny.
Dobre przygotowanie wyjścia funkcjonalnego leży w naszych rękach. Pamiętajmy o tym, że warunkiem koniecznym do podejmowania jakichkolwiek działań w terapii jest zapewnienie naszym uczniom poczucia bezpieczeństwa. W tym celu stosujemy historyjki społeczne mające na celu przedstawienie sytuacji w celu jej lepszego zrozumienia oraz „oswojenia się z nią”. Są one jedną z technik pomocnych w terapii deficytów poznawczych z zakresu umiejętności społecznych. W przybliżeniu są to krótkie opowiadania, napisane prostym językiem, ich treść powinna być dostosowana do potrzeb konkretnego odbiorcy. Dobrym narzędziem jest również mini plan, który z powodzeniem odnajduje zastosowanie w zobrazowaniu uczniom orientacji przestrzenno- czasowej oraz ułatwia przechodzenie z aktywności do aktywności. Po ukończeniu jednej czynności uczeń widzi co po niej następuje.
Mini plan to połączenie obrazków w taki sposób aby utworzyły pewien harmonogram, za którym uczeń będzie mógł podążać.
Obrazki ułożone są pionowo- różnicowanie pionowe jest przyswajane szybciej niż poziome (L. Frost, A.Bondy, The Picture Exchange Communication System). Oczywiście mówiąc o lekcji nie możemy zapomnieć o wzmocnieniach oraz wzmacnianiu. Możemy stosować zarówno wzmocnienia konkretne jak i społeczne. Należy zaznaczyć, że dla niektórych dzieci samo wyjście do sklepu może okazać się wzmocnieniem.
Dlaczego wyjścia funkcjonalne są takie istotne?
Pamiętajmy, że dziecko o wiele łatwiej zapamiętuje i łączy fakty, kiedy wchodzi w bezpośredni kontakt z określonymi sytuacjami. Dobrym treningiem może okazać się zabawa „w sklep” natomiast nie zapominajmy, że w warunkach szkolnych ma ona nie do końca funkcjonalne zastosowanie, najlepiej gdy będzie ona zwieńczona rzeczywistym wyjściem do sklepu. Cechą osób z autyzmem są również trudności w obszarze generalizacji umiejętności czy to na osoby, czy na miejsca. Najprościej ujmując to, że nasze dziecko potrafi zapłacić za zakupy podczas szkolnej zabawy w sklep nie gwarantuje nam, że samodzielnie zapłaci za batonika w sklepie „rzeczywistym”. Ponadto jak wcześniej zaznaczyłam wyjścia funkcjonalne są doskonałą okazją to rozwijania wśród dzieci szeregu różnych umiejętności, które z pewnością przydadzą się naszym uczniom w życiu codziennym. Dedykowane są wszystkim, niezależnie od możliwości dziecka niosą ze sobą wartość edukacyjną i poznawczą, rozwijają samodzielność, sprzyjają komunikacji, która stanowi jedną z kluczowych umiejętności każdego z nas.
Wyjścia funkcjonalne pozytywnie wpływają także na rozwój społeczny, dzieci uczą się jak należy właściwie zachowywać się w środowisku społecznym np. w miejscach użyteczności publicznej, poznają zasady i reguły poruszania się w najbliższym otoczeniu. Bardzo ważne aby te umiejętności dziecko miało okazję generalizować na różne sytuacje oraz miejsca.
Naszym celem jest przekazywanie wiedzy, umiejętności , które umożliwią w jak najlepszy sposób prowadzenie zarówno terapii jak i edukacji, wyposażając dzieci w umiejętności potrzebne w dorosłym życiu.
Wyjścia funkcjonalne nierzadko są wyzwaniem dla osób z autyzmem, zaburzają rutynę, wywołują uczucie braku przewidywalności, zagubienia, jednakże to powinno motywować nas terapeutów, rodziców do podejmowania takich wyzwań.
Joanna Kicińska
Nauczyciel – terapeuta w Centrum Edukacyjnym Saplings